“ตอนที่ผมลั่นไกครั้งแรก ไม่มีใครตายเลยครับ แต่ทุกคนที่อยู่แวดล้อมผมมันปลื้มผมมาก ผมได้รับการยอมรับมากในวันนั้น ผมรู้สึกมีความสุขกับสิ่งที่ไม่เคยมีมาก่อน ดังนั้นการลั่นไกครั้งที่สอง ต้องมีคนตาย เพราะผมไม่อยากให้คนที่ปลื้มผมผิดหวัง”ไดอารีก่อนนอนของเยาวชนคนหนึ่งในบ้านกาญจนาภิเษก ถูกนำมาบอกเล่าโดย ป้ามล-ทิชา ณ นคร ผู้อำนวยการศูนย์ฝึกและอบรมเด็กและเยาวชนบ้านกาญจนาภิเษก ในเสวนา ‘อาชญากรเด็กเป็นเองไม่ได้ : ใครต้องรับผิดชอบ?’ ซึ่งจัดโดยศูนย์กฎหมายอาญาและอาชญาวิทยา คณะนิติศาสตร์ มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ 

และข้อความจากเด็กที่เคยก้าวพลาดนั้น ก็ได้สะท้อนให้เห็นว่า ความรู้สึกไร้ตัวตน ไร้คุณค่า มีพลังมากพอที่จะผลักเด็กคนหนึ่งไปก่ออาชญากรรมได้ไกลเกินกว่าที่คิด

วินาทีตัดสิน กองขยะ และความเป็นธรรม

บ้านกาญจนาภิเษก คือ 1 ใน 19 คุกเด็กที่อยู่ภายใต้สังกัดกรมพินิจและคุ้มครองเด็กและเยาวชน 

ทว่าเป็นคุกเด็กแห่งเดียวที่ผู้บริหารไม่ได้เป็นข้าราชการของกรมฯ จึงมีภาพต่างไปจากที่คนเข้าใจ ด้วยป้ามลเลือกที่จะใช้พลังเชิงบวกในการซ่อมเด็กที่ก้าวพลาด ไม่ใช่เพียงเปลี่ยนพฤติกรรม แต่มุ่งเป้าเปลี่ยนลึกไปถึง mindset หรือวิธีคิดของเด็ก ก่อนส่งเด็กคืนกลับสู่สังคม แม้ต้องเผชิญกับสงครามทางความคิดและแรงเกรี้ยวกราดของสังคมและเหยื่อที่เข้ามาปะทะอยู่เสมอ 

“หน้าที่เราคือต้องอธิบายให้เขาฟัง ว่าการลงโทษแบบตาต่อตาฟันต่อฟันที่ใช้มาตลอดในรูปแบบของคุก เราแทบจะไม่ได้เขากลับคืนมา มีแต่ยิ่งทำให้ความเป็นปิศาจในตัวเขาทรงพลังยิ่งขึ้น เด็กเหล่านี้หลุดจากการเฝ้าระวังมาอย่างชัดเจนแล้ว เมื่อเขาเข้ามาสู่การเยียวยารับผิดรับโทษตามกฎหมาย หน้าที่ของเราคือไม่ผลิตซ้ำในสิ่งที่เขาขาด และเติมในสิ่งที่เขายังไม่เคยมี นั่นคือรูปแบบการทำงานเยียวยา”

เด็กที่เคยกระทำผิดและตกเป็นข่าวหน้าหนึ่งในหลายเหตุการณ์ ถูกส่งต่อมายังบ้านกาญจนาภิเษก ที่ดูแลด้วยหลักการที่ว่า ‘บาดเจ็บที่ไหน รักษาที่นั่น’ เด็กบาดเจ็บที่ใจ ป้ามลรักษาที่ใจเด็ก ทำให้เด็กรู้สึกว่าตัวเองมีคุณค่า มีตัวตน  และด้วยโมเดลนี้ ป้ามลเผยว่า เด็กบ้านกาญจนาภิเษก 95 เปอร์เซ็นต์ ออกไปใช้ชีวิตในสังคมได้

แต่ทั้งนี้ทั้งนั้น กระบวนการดังกล่าวไม่ได้หมายความว่าเด็กไม่ถูกลงโทษ โศกนาฏกรรมที่ตกเป็นข่าว ถูกนำเสนอเมื่อเด็กกระทำผิด แต่เมื่อเข้าสู่กระบวนการทางคดีอาญา พระราชบัญญัติคุ้มครองเด็กระบุไว้ว่า ไม่สามารถนำเสนอข่าวที่เป็นผลเสียต่อเด็กได้ กระบวนการหลังจากนั้นจึงถูกปิดกั้นจากการรับรู้ของสังคม

อุกฤษฏ์ ศรพรหม ผู้จัดการโครงการ กลุ่มงานด้านการส่งเสริมหลักนิติธรรมฯ สถาบันเพื่อการยุติธรรมแห่งประเทศไทย อธิบายถึงเกณฑ์การรับผิดว่า 

“เกณฑ์อายุขั้นต่ำรับผิดทางอาญาส่วนใหญ่อยู่ระหว่าง 12-15 ปี สูงสุดคือที่สเปน 18 ปี ต่ำสุดคืออินเดีย 7 ปี ส่วนของไทยปัจจุบันอยู่ที่อายุ 12 ปี ต่ำกว่านั้นไม่ต้องรับโทษทางอาญา แต่ไม่ได้หมายความว่าเด็กไม่ได้รับโทษอย่างอื่น เขายังมีความรับผิดด้วยมาตรการเฉพาะสำหรับเด็ก เช่น ความรับผิดทางแพ่ง หรือการปฏิบัติตามแผนบำบัดฟื้นฟูพฤติกรรม ไม่ปรับเงิน ไม่ประหารชีวิต กักขัง คือให้ใช้วิธีการอื่นที่มีประสิทธิภาพก่อน หากจำเป็น ให้ใช้การกักขังเป็นมาตรการสุดท้าย

“ประเทศที่ได้รับการจัดอันดับว่าประชากรมีความสุขมากที่สุดอย่างฟินแลนด์ เกณฑ์อายุต่ำกว่า 15 ปี ไม่ต้องรับโทษ แต่มีมาตรการรับผิดที่ไม่ใช่การคุมขัง เช่น ทำงานบริการสังคม ใช้กำไลอิเล็กทรอนิกส์ บำบัดฟื้นฟูพฤติกรรม จำกัดบริเวณเด็ก” อุกฤษฏ์ยกตัวอย่าง

สำหรับประเทศไทย กระบวนการรับผิดของเด็กกระทำความผิดนั้น ภายหลังคำตัดสิน เด็กจะถูกส่งเข้าศูนย์ฝึกและอบรมเด็กและเยาวชน เข้าสู่กระบวนการฟื้นฟูเพื่อแก้ปัญหาพฤติกรรมความคิด ภายใต้สภาวะที่เอื้อต่อการเจริญเติบโตของเด็กในทุกมิติ